Ook al lezen teksten zoals deze voor sommigen allicht als een eerbetoon aan een martelaren, dit is geenszins de bedoeling van Zannekinbond. Onze aandacht richt zich eerder op een gewenste koerswijziging in politieke discussies en ideeënstrijd voor al wie zich aan de kant van de oppositie schaart tegen het politiek en bijhorend economisch systeem van vandaag. Gelet op de keuze die West-Europese regeringen (en dus ook de Belgische) steeds meer maken ten gunste van oorlogspolitiek, grote investeringen in offensieve wapensystemen voor hun nationale afdeling van de NAVO-defensie en de heropflakkering van het debat rond de herinvoering van militaire dienstplicht, is het voor Zannekinbond van belang te benadrukken dat het verzet hiertegen historisch geworteld is. Historisch, dankzij figuren zoals de Vlaamsgezinde dienstweigeraar Berten Fermont. Nu het Westers laatkapitalistisch systeem steeds meer een toevlucht zoekt tot de uitbouw van fascistoïde veiligheidsstaten met uitbreiding van repressiesystemen en militarisme, is politiek verzet meer dan ooit nodig. Fermont verzette zich als overtuigde Vlaamsgezinde tegen het Belgisch militair apparaat.
“We zijn geen wonderlijke mensen of helden, maar karakters van ijzer met staalharden moed.”
Robert Teofiel ‘Berten’ Fermont werd bekend als een dienstweigeraar. Als jong volwassene sloot de reeds Vlaamsgezinde Berten Fermont zich aan bij de Vlaamsch-nationale Wacht in Antwerpen. Een vrij ongestructureerde groepering van bijna uitsluitend jongemannen afkomstig uit de werkende klasse die niet vies waren van fysieke confrontaties met de ordediensten. De oprichting van dergelijke ‘wachten’ sloot aan bij de vooroorlogse en activistische traditie, en werd gestimuleerd door de Vlaamse oudstrijders die in heel wat gemeenten de dragers waren van een Vlaamsgezind verenigingsleven. Fermont merkte in de Wacht het verschil tussen de inzet van jongeren uit de volksklasse en de burgerlijke mentaliteit van vroegere (thuis Franstalige) klasgenoten op het college.
Als Vlaams-nationalist weigerde hij in augustus 1931 dienst te nemen in het Belgische leger “zolang wij Vlamingen niet alle recht krijgen waarop een volk aanspraak kan maken”. In een brief aan de toenmalige minister van landsverdediging verklaarde hij militaire dienst te weigeren “omdat de Belgische staat de Vlaamse volksgemeenschap haar rechten onthoudt”. Fermont werd gearresteerd en opgesloten in de gevangenis aan de Begijnenstraat in Antwerpen. In september 1931 werd hij door de Antwerpse krijgsraad veroordeeld tot vier maanden hechtenis. Na zijn vrijlating op kerst 1931, weigerde hij opnieuw dienst en werd op 4 januari 1932 opnieuw gearresteerd en opgesloten in de gevangenis van Sint Gillis. De Brusselse krijgsraad veroordeelde hem ditmaal tot een gevangenisstraf van twee jaar, een straf die op 20 april 1932 bevestigd werd door het krijgshof. Fermont offerde zichzelf voor een politiek ideaal, een Vlaams-nationaal en vredesideaal. Ook op het moment dat hij zwaar ziek was, volhardde hij stoïcijns in zijn politieke strijd.
“Ze zijn me komen halen. Houdt jullie kloek.”
Tijdens zijn detentie zou Fermont nooit zijn strijdlust en optimisme opgeven. Als letterzetter in de drukkerij van de gevangenis bekwam hij vanuit politiek oogpunt een interessante functie. Hij schrijft verder artikels die in de buitenwereld opgenomen worden in het dagblad ‘De Schelde’. Het Belgisch regime had gedacht Fermont te kunnen kraken tijdens zijn gevangenschap, het is hen nooit gelukt. In het voorjaar van 1933 werd duidelijk dat de gezondheidstoestand van Berten Fermont erop achteruit ging. De vijandige houding van artsen in de gevangenis en een foute diagnose doen hem pijn vanwege de tuberculose verbijten en verzwijgen. In het najaar is zijn toestand dermate verslechterd, op 22 oktober 1933 sterft hij.
Fermont maakte deel uit van een beweging van jonge Vlamingen die eind de jaren ’20 en begin de jaren ‘30 weigerden om nog militaire dienst in het Belgisch leger te vervullen. Joris de Leeuw effende in 1929 het pad met dienstweigering. In diezelfde periode krijgt het Belgisch leger een commissie die de (vooral taalkundige) wantoestanden moest aanpakken. Daar werd geen tevredenheid mee genomen. De nagedachte van wat zich jarenlang aan het front had afgespeeld heeft in de jaren ’20 een nationaal-revolutionaire geest in de Vlaamse beweging binnengebracht. Het feit dat de Belgische elite ondertussen het infame Frans-Belgisch militair akkoord had afgesloten, bevestigde de Vlaamsgezinden in hun verzet. Er heerste een revolutionaire tijdsgeest. Boven de IJzerbedevaart van 1930 werd door een vliegtuig buskruit uitgestrooid. Aan het Vlaams Huis Malpertuus in Antwerpen wapperde een spandoek met als opschrift ‘Geen recht – geen land – geen vorst’. Fermont werd ook vooraf gegaan door Lode Van Dijck. Hij weigerde de Belgische staat militair te dienen omdat deze de oorzaak was van de Vlaamse onderontwikkeling. Het leverde hem via drie veroordelingen een jarenlange gevangenisstraf op.
“Ik beken al de feiten. Alleen wil ik veroordeeld worden als dienstweigeraar, niet als deserteur. Ik wil niets tot mijn verdediging aanvoeren, omdat ik in geweten gehandeld heb en overtuigd ben in de ogen van de Vlamingen niet te hebben misdaan.”
Het was een generatie die bereid is daden te stellen, gevoed door een jarenlang opgebouwde woede. Uiteraard kunnen maatschappelijke problemen en hun oplossingen niet zomaar pasklaar naar een ander tijdperk overgeplaatst worden. Maar het verleden kan wel leerrijk zijn. Kunnen of moeten we ons vandaag de vraag stellen of er nog bereidheid is om ook nu, op basis van woede omwille van wantoestanden, over te gaan tot daden en indien nodig er ook de juridische gevolgen bij te nemen?
“Wat ook de straf zij, ik zal volharden al zat ik mijn heel leven in de gevangenis.”
Fermont gaf het nationalisme in Vlaanderen een positieve invulling. Geen afkeer jegens anderen tenzij de Belgische staat. Een invulling gekleurd door gewetenstrouw, een sterk gevoel voor rechtvaardigheid en menswaardigheid, vrij van opportunisme. Fermont was geen romantische dromer.
Maar, de inspiratie die Fermont kan schenken vandaag overtreft ruimschoots politiek steriele discussies omtrent staatsvorming, defensie,… Het gaat om een levenshouding: compromisloos, eerlijk en gezond radicaal. Een houding waaruit daden voortvloeien op basis van een zeer krachtige overtuiging. De toestand niet aanvaarden zoals ze is, en bereid zijn hiervoor persoonlijk nadeel te lijden. In elk geval zijn het steeds enkelingen die de aanzet leveren voor wat steeds tot een brede beweging kan uitgroeien. Ook Fermont hoopte daarop toen hij in oktober 1932 schreef: “we hopen vast dat die zelfvoldoening zich niet zal beperken tot enkelen, maar binnen afzienbare tijd zal overslaan in een vruchtdragende beweging in gans het huidige strijdende Vlaanderen.”
“Ik heb de daad gesteld, ik heb me in de gevangenis vrijwillig laten opsluiten, mijn taak is volbracht. Wil het Vlaamse volk dat ik nog éénmaal op vrije voeten kom, het steke zelf de handen uit de mouwen, in deze kwestie ben “ik” machteloos.”
Met zijn dienstweigering werd Fermont een symbool van verzet tegen het Belgisch regime. Dienstweigering, niet zozeer uit pacifistische overwegingen maar in de hoop via navolging het Belgisch leger te verzwakken en tegenover het Belgisch militarisme een algemene vredespolitiek te plaatsen die verbroedering onder volkeren bracht. Naïef? Misschien wel, maar ook oprecht. Bij de meeste Vlaamsgezinden leefde vlak na WO1 terecht het beeld dat die oorlog het werk was van het samenvallen van de belangen van kapitalisten, wapenhandelaars en -fabrikanten met imperialistische wensen van een politieke en militaire elite die vreemd was aan de bevolking. Ongeveer een eeuw later is het Belgisch leger als tak van het Westers NAVO-imperialisme ook nog steeds een belangrijke behoeder van het staatkundig en maatschappelijk status quo. We zitten -meer nog dan enkele decennia geleden- opgezadeld met een politieke elite die vreemd is aan de bevolking en dan vooral aan de werkende klasse. Nog steeds is het Belgisch leger de ultieme behoeder van nationale Belgische eenheid, de beschermheer van haar monarchie en de verdediging manu militari van kapitalistische belangen waar de machthebbende elite dit nodig acht.
Dienstplicht werd ondertussen gelukkig opgeschort (niet afgeschaft!) en de taalwantoestanden grotendeels rechtgetrokken, toch is het des te schrijnender dat vooral de zichzelf Vlaamsgezind noemende rechterzijde zich ontpopt tot grootste pleitbezorger van militaire dienstplicht binnen dit Belgisch kader en investeringen in het Belgisch leger. De algemene maatschappelijke context mag dan al fel gewijzigd zijn in vergelijking met bijna een eeuw geleden, de constanten zijn gebleven. Het Belgisch leger is en blijft een belgicistische, reactionaire instelling die Vlamingen en Walen gebruikt en misbruikt voor de belangen van een -vaak buitenlandse- anti-Vlaamse kapitaalselite. Het Belgisch leger is en blijft een instelling ten dienste van het westers imperialisme. In het hedendaagse politieke activisme geldt Fermont voor ons dan ook als een inspiratiebron voor de uitdrukkelijke afwijzing van elke Vlaamse medewerking aan het Belgisch militair apparaat en haar NAVO-verbintenissen.
