Door James Foley & Ben Wray
Modieuze academische theoretici hebben de marxistische benadering van nationalisme afgedaan als achterhaald en ontoereikend. Maar het blijft een onmisbare gids voor nationale onafhankelijkheidsbewegingen – die steun verdient wanneer zij een uitdaging vormen voor de kapitalistische overheersing.
De nationale kwestie heeft de Schotse politiek de laatste jaren gedomineerd, en het ziet er niet naar uit dat dit in de nabije toekomst zal veranderen. Net als Ierland, Catalonië en Baskenland is Schotland een van de Westeuropese landen waar socialisten moeten beslissen of zij het voortbestaan van de staat binnen zijn huidige territoriale grenzen aanvaarden. Marxistische theorieën over nationalisme kunnen in deze context een onschatbare gids zijn voor politieke actie.
De marxistische traditie lijkt misschien een merkwaardig uitgangspunt om de dilemma’s van het nationalisme te beoordelen. In zijn invloedrijke werk The Break-Up of Britain stelde de Schotse schrijver Tom Nairn dat “de theorie van het nationalisme de grote historische mislukking van het marxisme vertegenwoordigt“. Voor Benedict Anderson, die in Nairns voetsporen trad met zijn klassieke studie over nationalisme, Imagined Communities, was het de “ongemakkelijke anomalie” van het marxisme.
Meer in het algemeen ontwikkelde een generatie radicalen van de ’68-generatie een kritiek op de tekortkomingen van het marxisme, die zij zagen als doctrinair internationalisme, klassenreductie en een gebrek aan begrip voor de emotionele kant van de menselijke natuur die gericht was op de constructie van betekenis. In latere jaren zouden veel van deze critici deze eerste provocaties voortzetten: materialisten moesten, volgens de opkomende cultuursociologie, economische abstracties loslaten en ruimte maken voor nieuwe vormen van identiteitsconstructie.
Cruciaal was dat deze opvatting het nationalisme zelf als onderdeel van een progressieve regenboogcoalitie beschouwde met andere opkomende op identiteit gebaseerde sociale bewegingen, zoals feminisme, milieubeweging en LGBTQ-bevrijding. Ernesto Laclau en Chantal Mouffe namen deze benadering over in hun lezing van het populisme, die vandaag de dag nog steeds invloedrijk is.
Terug naar de bron
De laatste tijd is de consensus in deze kringen echter sterk verschoven. De voorstanders ervan stellen nu de natie – die zij beschouwen als een plaats van ruw majoritarisme, waar marginale identiteiten worden aangevallen door een intolerant publiek – tegenover de regenboogcoalitie. In deze nieuwe context wordt de ²marxistische analyse vanuit de tegenovergestelde richting aangevallen. In toenemende mate worden materialistische verslagen ervan beschuldigd te veel sympathie te tonen voor nationalisme, omdat zij proberen sociologische verklaringen te geven in plaats van morele afkeuring.
In een alom geprezen boek, The Clamour of Nationalism, waarschuwt Sivamohan Valluvan dat “het echte probleem ligt in die gevallen waarin nationalistische politiek wordt gelezen [door marxisten] als een verkeerd gerichte antikapitalistische politiek, die rijp is voor socialistische verovering“. Als we enige moeite doen om een objectieve beschrijving te geven van de sociale grondslagen van bijvoorbeeld de Brexit of Donald Trump – met andere woorden, alles wat niet bestaat uit een abstracte morele aanval op rechts – kunnen we worden beschuldigd van medeplichtigheid aan de ergste uitwassen van die verschijnselen. Zelfs nationalismen zoals dat van Schotland, dat pro-migratie en anti-oorlog is, worden vaak volgens dezelfde maatstaven veroordeeld, vooral voor zover zij een achterban van de arbeidersklasse hebben.
In de academische wereld, evenals in activistische kringen, hebben gedecontextualiseerde citaten en de vervanging van historische analyse door morele categorieën de pogingen om de marxistische benadering van het nationalisme te begrijpen geteisterd. Dit geldt zowel voor aanhangers als voor critici van de materialistische methode. Met het oog op deze verwarring is studie van de oorspronkelijke teksten een noodzakelijk uitgangspunt.
Hoewel Karl Marx en Friedrich Engels slechts indirect hebben bijgedragen aan een expliciete theorie over nationalisme, is een opkomende wetenschap begonnen met het reconstrueren van de basiscontouren van hun intellectuele, morele en tactische benadering van dergelijke vraagstukken. Naar de maatstaven van de huidige moraal is hun voorbeeld verre van smetvrij, maar in analytisch opzicht levert het toch een veel rijker perspectief op dan de critici ervan, afkomstig uit verschillende achtergronden, zouden toestaan.
Vertrekpunt
Politiek gezien is de visie van Marx en Engels op nationalisme zeker genuanceerder dan velen denken. Denk bijvoorbeeld aan hun meest gevierde (en verguisde) uitspraak over internationalisme in het Communistisch Manifest: “De werkende mannen [en vrouwen] hebben geen land.” Dit is een van de bekendste deuntjes van de socialistische traditie geworden; voor sommigen begint en eindigt de analyse met die zin.
Maar het Manifest gaat verder met de volgende opmerking:
“Aangezien het proletariaat allereerst de politieke suprematie moet verwerven, zich moet opwerken tot de leidende klasse van de natie, zichzelf tot natie moet vormen, is het tot dusverre zelf nationaal, zij het niet in de burgerlijke betekenis van het woord.”
De implicatie is dat het proces om de numerieke dominantie van de arbeidersklasse om te zetten in politieke dominantie zal beginnen vanuit een nationaal kader. Nationale politiek is misschien niet het einddoel, maar wel het vertrekpunt.
Nationaliteit wordt zo een strijdtoneel voor klassenpolitiek. In Solomon Bloom’s weergave van het punt: “Elke klasse had de neiging om de natie, en soms de hele soort, naar haar eigen beeld voor te stellen. Vervolgens vereerde ze dat beeld. Voor elke klasse was er een ander ‘vaderland’.”
Zelfs Leon Trotski, vaak afgeschilderd als een aartskosmopoliet, stond afwijzend tegenover doctrinair internationalisme:
“Als je je in je zelfstudiegroep met behulp van de methoden van het marxisme hebt bevrijd van verschillende nationale vooroordelen, is dat natuurlijk een heel goede zaak en een heel grote stap voorwaarts in je persoonlijke ontwikkeling. Maar de taak waarvoor de regerende partij zich op dit gebied gesteld ziet, is verstrekkender: wij moeten het voor de vele miljoenen van ons volk, die tot verschillende nationaliteiten behoren, mogelijk maken om door middel van de staat en andere instellingen onder leiding van de partij praktische, levende bevrediging te vinden voor hun nationale belangen en behoeften, en hen zo in staat stellen zich te ontdoen van nationale tegenstellingen en vooroordelen – dit alles niet op het niveau van een marxistische studiegroep, maar op het niveau van de historische ervaring van hele volkeren.”
De hefboom toepassen
Negentiende-eeuws nationalisme, zoals een groot deel van links het opvatte, was in essentie gericht op het afbreken van absolutistische staten en warrige lagen van feodale soevereiniteit om zo de basis te leggen voor de moderne kapitalistische orde. In dit stadium van ontwikkeling had het nationalisme nog niet de latere connotatie van “bekrompenheid” gekregen – het opbouwen van naties was immers een proces van uitbreiding. Zoals Eric Hobsbawm opmerkte: “Het leek duidelijk dat kleine, en vooral kleine en achtergebleven, nationaliteiten alles te winnen hadden bij het opgaan in grotere naties, en daarmee hun bijdrage aan de mensheid te leveren.”
Vanuit dit perspectief moesten naties “levensvatbaarheid” aantonen – een bepaalde drempel van grootte bereiken die hen in staat zou stellen te gedijen. Daarom dacht Giuseppe Mazzini, de belangrijkste apostel van het liberale nationalisme in de negentiende eeuw, niet aan onafhankelijkheid voor Ierland: hij meende dat het door zijn kleine bevolking en achtergebleven economie eenvoudigweg niet levensvatbaar was als afzonderlijke entiteit. In de visie van Mazzini zou de kaart van Europa’s toekomstige natiestaten worden gevormd door grote staten die we nu multinationaal zouden noemen.
Soms steunden Marx en Engels het nationalisme om vergelijkbare redenen, als een oplossing voor feodale en absolutistische vormen van soevereiniteit. Vooral Engels werd overijverig in zijn toepassing van het “drempel”-standpunt. Hun steun aan het Ierse separatisme en de antikoloniale bewegingen laat echter een benadering zien die uitstijgt boven de grovere, teleologische theorieën over vooruitgang van hun liberale tijdgenoten.
Zoals altijd baseerden Marx en Engels hun oordeel grotendeels op de geopolitieke gevolgen van een nationalistische doorbraak. In deze gevallen steunden zij nationale bewegingen niet alleen om “het terrein voor te bereiden” voor het kapitalisme, maar ook, waar de kapitalistische sociale orde al ver gevorderd was, als een vorm van verstoring van de burgerlijke heerschappij.
Naarmate hun analyse zich ontwikkelde, besteedden ze ook steeds meer aandacht aan de manier waarop perifere nationalistische bewegingen het klassenbewustzijn van arbeiders in de metropool zouden kunnen conditioneren. Marx zag het Ierse nationalisme dus als geëngageerd in het afbreken van de banden die de arbeidersklasse van Engeland aan hun staat bonden:
“Lange tijd geloofde ik dat het mogelijk zou zijn om het Ierse regime omver te werpen door een opmars van de Engelse arbeidersklasse. Dit standpunt heb ik altijd ingenomen in de New York Tribune. Diepere studie heeft me nu overtuigd van het tegendeel. De Engelse arbeidersklasse zal nooit iets bereiken voordat ze zich van Ierland heeft ontdaan. De hefboom moet in Ierland worden toegepast. Daarom is de Ierse kwestie zo belangrijk voor de sociale beweging in het algemeen.”
We kunnen het belang van dit punt niet overschatten. In volgende generaties zou het marxisme de massale arbeiderspartijen van de eerste periode van parlementaire democratie vormgeven. De partijen van de Tweede Internationale legden echter veel te veel nadruk op de onderliggende veerkracht van hun internationalistische gezindheid.
In paniek geraakt door het aanvankelijke enthousiasme van de arbeidersklasse voor de Eerste Wereldoorlog, kozen ze uiteindelijk bijna allemaal de kant van hun imperiale staten bij het werven van kanonnenvoer voor gemechaniseerde oorlogsvoering. Net zoals de massale politiek van de arbeidersklasse het belangrijkste strategische probleem werd voor de kapitalistische klasse, was een centrale vraag voor het marxisme zelf hoe de verleiding van het imperiaal chauvinisme in grotere staten aan te pakken.
Consequentialisme
Een ganse generatie sociale wetenschappers heeft zich gebogen over de beperkingen van de benadering van Marx en Engels. Zeker, zij definiëren nooit een absolute morele basis om te bepalen welke nationalismen goed en welke slecht zijn. In hun werk wordt geen abstract zelfbeschikkingsrecht erkend. In plaats daarvan was hun standpunt over nationale conflicten grotendeels tactisch en “consequentialistisch”, gebaseerd op een analyse van de vraag of de overwinning van een bepaalde partij de val van reactionaire machten zou bespoedigen of de ideologische macht van een burgerlijke staat over zijn arbeiders zou verzwakken.
Hun iconoclastische wantrouwen jegens liberale moraalridders mondde soms uit in tegendraads taalgebruik. Bij de bespreking van de Britse heerschappij over India hekelde Marx de verdediging van de pre-industriële hiërarchische samenleving:
“Ik deel niet de mening van hen die geloven in een gouden eeuw van Hindostan … Het is waar dat Engeland, bij het veroorzaken van een sociale revolutie in Hindostan, slechts gedreven werd door de smerigste belangen, en dom was in haar manier om die af te dwingen. Maar dat is niet de vraag. De vraag is, kan de mensheid haar bestemming vervullen zonder een fundamentele revolutie in de sociale toestand van Azië? Zo niet, wat de misdaden van Engeland ook mogen zijn geweest, zij was het onbewuste werktuig van de geschiedenis om die revolutie tot stand te brengen.”
Hier zien we de potentieel brute retoriek van een consequentialistisch standpunt, dat kan klinken als een goedkeuring van wreedheid en plundering. Maar Marx ging verder met de volgende opmerkingen:
“De Indiërs zullen niet de vruchten plukken van de nieuwe elementen van de samenleving die de Britse bourgeoisie onder hen heeft verspreid, totdat in Groot-Brittannië zelf de nu heersende klassen zullen zijn verdrongen door het industriële proletariaat, of totdat de Indiërs zelf sterk genoeg zullen zijn geworden om het Engelse juk helemaal af te werpen.”
Marx was weliswaar geen pleitbezorger van vrome liberale bezorgdheid, maar zijn tactisch besef van de internationale situatie bracht hem ertoe antikoloniale nationale bewegingen te steunen.
De zwakheden van het standpunt van Marx en Engels zijn in bepaalde contexten ook een kracht. Het weglaten van moralisme bij het bepalen van goede en slechte nationalismen kan opnieuw de aandacht vestigen op de wijze waarop aanspraken op natievorming functioneren in de strijd om klassenheerschappij. Zoals Erica Benner het stelt: “Nationale ideologie verschijnt in deze context niet als een vast of monolithisch mechanisme voor de opkomst van één klasse, maar als een belangrijk doctrinair strijdperk in de strijd om politieke macht.” Evenzo richt de Marx-Engels benadering zich op de effecten die onafhankelijkheidsbewegingen hebben op de werkelijke internationale context, waar staten met elkaar strijden om invloed.
Ondanks alle kritiek op Marx en Engels blijft dit in het specifieke geval van Schotland de cruciale strategische inzet voor links. In één woord, de Schotse vragen zijn tactisch. Wat zouden de gevolgen zijn van onafhankelijkheid (in vergelijking met het alternatieve vooruitzicht van een voortdurende unie) voor het klassenbewustzijn van de arbeiders? Welke vooruitzichten zijn er om de invloed van de arbeidersklasse te versterken – en de dominantie van de heersende klasse te verzwakken – in de nationale bewegingen? En welke gevolgen zou het uiteenvallen van Groot-Brittannië hebben voor de internationale orde van staten?
Mythes over zelfbeschikking
Voor degenen die op zoek zijn naar een stevigere basis om de morele claims van nationale onafhankelijkheidsbewegingen te beoordelen, is een veelgebruikt maar vaak misleidend uitgangspunt het “zelfbeschikkingsrecht van naties”. Het beginsel van zelfbeschikking, dat in 1917 werd bedacht met de twee verklaringen van Woodrow Wilson en Vladimir Lenin, zou het centrale legitimatiebeginsel worden aan beide zijden van de geopolitiek van de Koude Oorlog. Vandaag blijft het de ethische rechtvaardiging voor het internationale systeem van concurrerende staten. Veel naties beweren dat zij hun staatsbestaan aan dit recht te danken hebben: in Polen en Bulgarije staan nu standbeelden van Wilson (waar ooit standbeelden van Lenin stonden), die de ethische aanspraken van deze volkeren op nationale onafhankelijkheid symboliseren.
Maar ondanks het mystieke aura van de term en ondanks het feit dat hij als theoretische aanspraak in het Handvest van de Verenigde Naties blijft staan, is zelfbeschikking als abstracte morele aanspraak vaak niet afdwingbaar. Zoals Catalonië heeft ontdekt, heeft de uitoefening van dat recht vaak helemaal geen gezag, en transnationale instellingen met een ethische opdracht, zoals de Europese Unie, kunnen actief meewerken aan de onderdrukking ervan. Er zijn geen instrumenten om legitieme van onwettige aanspraken te onderscheiden, en er is geen ultieme soeverein die beslist – behalve, in de praktijk, die van de Verenigde Staten, die dankzij hun machtsoverwicht meestal het voordeel van elke twijfel regelen.
De meeste gevallen van verwezenlijking van zelfbeschikking zijn dus het resultaat van de totale ineenstorting van transnationale staten en imperia, van het uiteenvallen van het Ottomaanse en Habsburgse rijk een eeuw geleden tot het postcommunistische uiteenvallen van Joegoslavië en de Sovjet-Unie. Vandaar de bijzondere status van Schotland en Catalonië, waarvan de nationale bewegingen hun eisen vandaag de dag doordrukken binnen nominaal machtige en zelfs succesvolle staten. Dit alles drijft de spot met het zogenaamde Wilsoniaanse zelfbeschikkingsrecht, volgens hetwelk machtige staten (of de “internationale gemeenschap”) ervoor zorgen dat de aanspraken van potentiële naties worden gerespecteerd.
Het is een stichtende hypocrisie, zoals duidelijk blijkt uit het falen van het wereldsysteem om recht te doen aan de Palestijnen. Omgekeerd illustreren de oprichting en de daaropvolgende uitbreiding van Israël de werkelijke grondslag van soevereiniteit: militaire overwinning op een koloniale macht en/of mentorschap door de grote mogendheden. Met andere woorden, het “recht” biedt een moraliserende glans aan de werkelijke basis van het systeem van staten, dat gebaseerd is op de succesvolle vervolging en monopolisering van geweld, of het nu koloniaal of antikoloniaal is (of, in het geval van Israël, beide).
Het principe dient dus als mythologische basis om te verklaren waarom sommige staten bestaan en andere niet. Louter de morele kracht ervan is zelden toereikend voor de taak van het creëren van een staat. Het gevolg hiervan is natuurlijk dat er weinig precedenten zijn voor bewegingen, zoals die van Schotland, die niet gebaseerd zijn op een diepgevoeld gevoel van nationale onderdrukking en waarvan men verwacht dat de onafhankelijkheid zal worden bereikt zonder dat er ook maar één schot wordt gelost.
Aanspraak op recht
Toch zou het verkeerd zijn het begrip zelfbeschikking te reduceren tot zijn hypocrisie. De erkenning dat zelfbeschikking in feite een mythe is, neemt niet weg dat het een morele leidraad is voor de linkse strategie. De mystieke allure ervan heeft reële effecten. De mythe was inderdaad krachtig genoeg dat zowel Ho Chi Minh als Fidel Castro actief de steun van de Verenigde Staten, het land van Woodrow Wilson, vroegen voor hun aanspraken op nationale vrijheid, en – te goeder trouw – geschokt waren toen ze ontdekten dat het liberale Amerika de ouderwetse koloniale reactie steunde.
Ook Lenins weergave van het recht was niet gebaseerd op illusies over het staatsbestel. Het was veeleer bedoeld als leidraad voor de tactiek van arbeidersbewegingen en – in tegenstelling tot hoe het nu functioneert – om de staatsmacht uit te dagen, zowel met betrekking tot de interne structuren van dwang en instemming als tot het internationale systeem van staten.
Maar Lenins formulering liet talrijke dubbelzinnigheden bestaan. Op sommige punten leek hij te impliceren dat zelfbeschikking en onafhankelijkheid één en hetzelfde waren: “De zelfbeschikking van naties betekent de politieke afscheiding van deze naties van vreemde nationale lichamen, en de vorming van een onafhankelijke nationale staat.” Dit liet de natie weinig keuze.
Lenins losse formulering onderscheidt zich aantoonbaar weinig van de filosofisch-nationalistische opvatting dat naties en staten overeen moeten komen. De dubbelzinnigheden in Lenins formulering zijn nooit afdoende opgelost. Voor sommigen staat zelfbeschikking van Schotland simpelweg gelijk aan onafhankelijkheid; voor anderen betekent het dat het lidmaatschap van Schotland in het Verenigd Koninkrijk gebaseerd is op instemming, hetgeen de mogelijkheid van scheiding impliceert, maar ook de keuze voor een voortdurende unie.
Dergelijke dubbelzinnigheden maken in de praktijk eindeloze trucs mogelijk. Theoretisch hebben zelfs de bestuurders van de Britse staat het recht op zelfbeschikking toegegeven. Tijdens de algemene verkiezingen van 1992 verklaarde conservatief leider John Major dat “geen enkele natie tegen haar wil binnen een Unie kan worden gehouden“.
Kort na de Britse algemene verkiezingen van 1997, toen de voorbereidingen voor de Schotse en Welshe decentralisatie-referenda aan de gang waren, merkte Labour politicus Donald Dewar op dat “de enige manier waarop [de Schotten] naar onafhankelijkheid zouden kunnen gaan, zou zijn als de mensen voor onafhankelijkheid zouden stemmen. Dat is duidelijk hun recht.” Maar, zoals Michael Keating heeft opgemerkt, “hebben opeenvolgende Britse regeringen erkend” dat Schotland een zelfbeschikkende natie binnen de Unie is, maar “hebben vervolgens geprobeerd de gevolgen te ontkennen.”
In deze gevallen gaat het minder om het beginsel zelf – dat in feite een monotone gemeenplaats is geworden, waar iedereen zich oppervlakkig aan houdt, behalve wanneer het gevolgen heeft in de praktijk – dan om de details van de toepassing ervan. Nationale bewegingen zoals die in Schotland en Catalonië hebben weinig precedenten om hun eisen kracht bij te zetten. Zij moeten vertrouwen op aannames van goede trouw van opvolgende staten (de rest van het Verenigd Koninkrijk of Spanje) en de altijd vaag gedefinieerde “internationale gemeenschap”.
Evenzo zullen uitingen van solidariteit van buiten de natie onvermijdelijk een beroep doen op het beginsel van zelfbeschikking – het recht van Schotland om zijn toekomst te kiezen – in plaats van Schotland expliciet te “vertellen” dat het op de ene of de andere manier moet stemmen. Zelfbeschikking is dus vanuit vele hoeken een nuttige mythe en dient vele doelen.
Cruciaal is dat in Schotland zelf het debat over het recht om te beslissen (via een referendum of op een andere manier) dient om een uiteindelijk conservatieve consensus te reproduceren onder het mom van een geschil. De ene partij houdt vol dat zij talrijke mandaten heeft om een nieuw referendum over onafhankelijkheid te organiseren, maar is niet bevoegd om die uit te voeren, terwijl de andere partij de staatsmacht gebruikt om op te leggen wat zij beschouwt als haar eigen mandaat, dat voortvloeit uit de uitslag van de volksraadpleging van 2014. Proxy gevechten over procedures en prerogatieven schermen vragen over de aard van onafhankelijkheid of van de Britse staat effectief af van de politiek.
Zelfbeschikking functioneert dus vaak in de tegenovergestelde zin van wat de leninistische traditie beoogt: in plaats van de debatten over staatsmacht en solidariteit te radicaliseren, worden ze eindeloos uitgesteld. Omgekeerd echter, als Schotland onafhankelijk zou worden, zou dat het debat over de staat in heel Europa radicaliseren en een precedent scheppen dat bewegingen in Catalonië, Baskenland, Ierland en elders zou stimuleren. Dit illustreert eens te meer dat Schotland zich op een tweesprong bevindt tussen de radicale gevolgen van onafhankelijkheid en de conservatieve reproductie van nationalistische regeringen onder de gedeconcentreerde Britse orde.
Onderdrukkers en onderdrukten
De leninistische traditie leverde een tweede bijdrage aan de nationale kwestie door een onderscheid te maken tussen onderdrukte en onderdrukte naties. Zelfs in landen waar het marxisme een beperkt profiel had, hebben deze criteria vormgegeven aan debatten ter linkerzijde over de relatieve verdiensten van nationalistische bewegingen. Schotland is hier niet immuun voor geweest: wetenschappelijke debatten over de Schotse geschiedenis zijn vaak gekleurd door het soort gemotiveerde redeneringen dat nodig is om de werkelijkheid in deze categorieën onder te brengen. Het resultaat was meestal een onnodige verkeerde voorstelling van complexe historische situaties.
Voor zover het onderscheid enige betekenis heeft, mag er geen twijfel over bestaan dat Schotland, als centrale partner in het Britse Rijk, een onderdrukkende natie was. Een groot deel van het vroege Schotse nationalisme in die periode betrof de eis dat Schotland een gelijke soevereine status zou krijgen onder de plunderaars. Ook de vrijwel totale afwezigheid van Schotse nationalistische gevoelens tot in de jaren zestig kan deels een weerspiegeling zijn van de status die hoorde bij een imperium, dat centraal stond bij bepaalde vormen van protestantse identiteit die dwars door klassegrenzen heen liepen.
Het zou een vergissing zijn te veronderstellen dat de rol van Schotland in onderdrukkende mondiale systemen daar eindigde. Het is intellectueel handig geworden om je voor te stellen dat Groot-Brittannië met de opkomst van het Amerikaanse imperium een hardnekkig verval naar een steeds grotere irrelevantie inging. In werkelijkheid was er geen consistent patroon.
Britse militaire technologie en macht beleefden een opleving na de eerste schok van de dekolonisatie. Schotten zoals de quasifascistische operator kolonel David Stirling, oprichter van de Special Air Service (SAS), speelden een centrale rol in die opleving. Meer recentelijk heeft een hele reeks Schotse New Labour-figuren een even belangrijke rol gespeeld bij het pleiten voor Amerikaans avonturisme, waaronder Gordon Brown, John Reid en Jim Murphy. Voor zover de Britse staat een onderdrukker is en blijft, hebben de Schotten meer dan hun rol gespeeld.
De echte vraag is of dit nog relevant is bij de beoordeling van de nationale kwestie van Schotland. Vandaag beweert geen enkele partij in de factieoorlog van het Schotse nationalisme dat Schotland historisch werd onderdrukt. Alex Salmond, bijvoorbeeld, geeft de volgende analyse:
“Schotland is nooit onderdrukt geweest, althans niet heel Schotland. Er waren delen van Schotland [die] duidelijk een moeilijke tijd hadden binnen de Unie – de Highland Clearances. Maar Schotland was geen onderdrukte natie …. Het was een partner in de Unie in tegenstelling tot gekoloniseerd of geplant [zoals Ierland], dus het is een andere geschiedenis en een andere ervaring.”
Het standpunt van Nicola Sturgeon is nog ondubbelzinniger dan dat van Salmond. Aantonen dat Schotland niet onderdrukt wordt, sluit steun voor onafhankelijkheid nauwelijks uit. Een centraal socialistisch motief voor onafhankelijkheid heeft juist te maken met het besef dat Schotland een onderdrukker is met een onevenredig grote historische rol in zowel het Britse Rijk als de hedendaagse nucleaire strategie van het Amerikaanse imperialisme.
Onafhankelijkheid zou misschien geen dodelijke klap zijn voor deze instellingen, maar het zou ondubbelzinnig de imperiale fundamenten van een machtige en reactionaire staat beschadigen, ongeacht of dit de bewuste motieven zijn van nationalistische leiders. Daarentegen werd zelfs Jeremy Corbyn, een extreem geval van een toegewijde pacifist die de teugels van de Britse Labourpartij in handen krijgt, gedwongen de gebruikelijke routines van de Britse staatsmacht – NAVO, kernwapens en bondgenootschap met Israël – te aanvaarden. Als hij ooit aan de macht was gekomen, zou hij ongetwijfeld tot nog meer gênante concessies zijn gedwongen.
Agentschap
Omgekeerd zou het bewijs dat Schotland een onderdrukte “kolonie” is niet noodzakelijkerwijs de zaak van de onafhankelijkheid aantonen. In de jaren zeventig was het vrij gebruikelijk dat socialisten de Unie verdedigden met het argument dat Schotland als kolonie te zwak was om op eigen benen te staan.
Schotland werd zo zwaar onderdrukt dat het de basis voor autonomie miste: bij onafhankelijkheid zou zijn olie onvermijdelijk de speelbal worden van de City of London en de mondiale kapitalistische krachten. Deze tradities zijn blijven bestaan, met name in neostalinistische beschrijvingen, maar ook in een breder milieu rond links Labour en de vakbondsbureaucratie van Schotland, via netwerken als het Red Paper Collective.
In plaats van Schotland in een categorie van slachtofferschap te plaatsen, zou de echte tactische vraag die van het agentschap moeten zijn. Welke relatie met de staatsmacht geeft de arbeidersklasse en de democratische krachten de meeste kans om een zinvolle politieke keuze te maken tegenover de gevestigde belangen?
Unionistische kritieken op basis van de “eenheid van de Britse arbeidersklasse” verdoezelen het feit dat de repressieve Britse staat gedurende tientallen jaren het vakbondswerk in feite heeft gereduceerd tot het verlenen van diensten, terwijl de partijpolitieke orde de kiezers uit de arbeidersklasse systematisch hun stem heeft ontnomen. Met andere woorden, de politieke participatie van de arbeidersklasse is gereduceerd tot niet meer dan een keuze voor de consument.
De Schotse onafhankelijkheid daarentegen kwam voort uit een politiek moment, het referendum van 2014, dat een georganiseerde opstand was tegen de Thatcheriaanse logica van “er is geen alternatief”, gebaseerd op de eis om te worden behandeld als actieve burgers in plaats van passieve consumenten. Of onafhankelijkheid deze doelen bereikt is een open zaak. Maar als we decennia van politieke reactie willen ombuigen, moeten we de schaarste van het agentschap dat de arbeidersklasse heeft op waarde schatten en deze serieus nemen waar ze opduikt.
Bron: Jacobin Mag, 31 augustus 2022.
